حتما می دانید که شورای جهانی صنایع دستی ، شهر تبریز را « شهر جهانی بافت فرش » نام گذاری کرده است. هنر فرش بافی این شهر به دوران صفویه برمی گردد. فرش تبریز ، چه آن هایی که زینت بخش موزه های معتبر جهان هستند و چه آن هایی که گرمابخش خانه های کوچک در روستا های دورافتاده شده اند ، بر تارک هنر این مرزوبوم می درخشند.
بافت قالی های خوش رنگ و لعاب در تبریز سابقه طولانی دارد. این شهر در زمان سلطنت هلاکوخان مغول از مراکز عمده تولید فرش و قالی بوده و پابه پای شهر هرات در خراسان قدیم ، در شکل دهی به هنر فرش بافی کوشیده است. فرش های این شهر از دیرباز تاکنون ، به خاطر دوام و نقشه فرش تبریز و همین طور ظرافت بافت ، همیشه مورد توجه بازار های داخلی و خارجی بوده است.
آذربایجان در پیشرفت صنعت بافت فرش دستباف در ایران سهم برجسته و باارزشی را دارد و می توان گفت توسعه فرش دست باف و صادرات فرش ایران به بازار های خارجی طی صد سال اخیر تا حدود زیادی مرهون بافنده های ماهر و همین طور بازرگان های حرفه ای آذربایجانی بوده است.
آن هنگام که عرضه فرش ایران طی سال های قبل از جنگ جهانی اول و بازار های استانبول متناسب با تقاضای فراوان برای آن نبود ، بازرگانان آذربایجانی در مراکز فرش بافی این استان و سایر شهر های مستعد فرش بافی کشور کارگاه های متعدد بافت فرش دستباف ایجاد کرده و در نتیجه زمینه رونق این صنعت را فراهم آوردند.
در تبریز علاوه بر تک بافی فرش و قالی ، کارگاه های متعددی هم از سالیان بسیار دور به جان بخشی به نقشه قالی تبریز مشغول بوده و هستند. از نام دارترین فرش بافان قدیمی این دیار می توان به کارگاه های صدقیانی ، ایپکچی ، محموداف ، دیلمقانی ، اردوبادی ، اعتمادی ، حیدرزاده ، نقاش پور ، گنجینه هنر ، صمد رشیدی ، فرامرز تاری و عالی نسب اشاره کرد.
مهم ترین ویژگی فرش تبریز چیست؟
در آذربایجان بافت فرش از ظریف ترین تا خشن ترین نوع آن رایج است. روش بافت در آذربایجان به این گونه است که کارگر بافنده عمل گره زنی را با استفاده از قلاب روی چله های بسیار کشیده ای انجام داده و با کوبیدن مداوم این گره ها با شانه های کوچک و سبک ، فشردگی و انسجام لازم را روی تاروپود ها به وجود می آورد. همین را می توان ویژگی قالی تبریز دانست.
بافنده آذربایجانی بسیار ماهر و پرکار است. بسته به نقشه فرش تبریز و ظرافت کار ، ممکن است هر روز تا هشت هزار گره بزند؛ حتی بعضی بافنده های چیره دست ، تا روزی پانزده هزار گره هم زده اند! یکی از دلایل این چابکی و زبردستی ، که ویژگی فرش تبریز محسوب می شود ، استفاده از چاقو و قلاب مخصوص است.
بافنده آذربایجانی در به کارگیری مصالح هم صرفه جو و با احتیاط است. او به طور معمول تکه نخ های موردنظر برای گره زنی را بسیار کوتاه از کلاف جدا می کند. در گذشته ، به ویژه طی قرن نوزدهم ، تبریز یکی از مراکز عمده بافت قالیچه های ابریشمی بوده ، ولی امروزه بافت این قالیچه ها در تبریز ، بیشتر براساس سفارش مشتری انجام می شود.
نقشه ی فرش تبریز چگونه است؟
در سال های اخیر بافنده های چیره دست تبریزی به تولید فرش های گل ابریشم بسیار ظریف با رج شمار پنجاه تا شصت در مقیاس وسیع روی آورده و نوآوری های زیادی ، همراه افزایش کیفیت ، در نقشه فرش تبریز به وجود آورده اند و این هم ویژگی قالی تبریز محسوب می شود.
این فرش ها که بعضی با چله های ابریشم هستند ، بیشتر با طرح های لچک و ترنج ، و با رنگ های بژ روشن و نخودی بافته می شوند. در رنگ آمیزی گل ها و نگاره های طرح فرش تبریز هم از رنگ های چشم نواز سرخابی ، عنابی ، زیتونی و سرنجی استفاده می شود.
نقشه ی فرش تبریز طی هفتاد سال اخیر ، بیشتر درآمیخته با طرح های گلدانی ، درختی ، محرابی ، قندیل دار ، شکارگاه ، هراتی ، شاخ و برگی ، گلفرنگ ، بندی خشتی ، منظره بافی ، قاب قرآنی و نقش های هندسی بوده است. جالب است بدانید که بافندگان تبریزی میانه چندانی با بافت کناره و گلکی ندارند.
رنگ های متداول در کارگاه های رنگرزی آذربایجان ، به ویژه آذربایجان شرقی ، بیشتر در زمینه های قرمز ، آبی ، سبز ، زرد ، نارنجی سوخته ، بژ ، صورتی و یا هر رنگ بازارپسند دیگری است. می توان گفت تقریبا پنجاه درصد رنگ های مصرفی در کارگاه های این استان ، از منابع طبیعی و گیاهی تأمین می شوند که ویژگی فرش تبریز است.
جمع بندی
طرح فرش تبریز نه در حجره روی دست تاجر می ماند و نه در خانه ای مورد بی مهری صاحب آن قرار می گیرد؛ همواره خوش اقبال و مشتری پسند است و چشم هر بیننده ای را در هر گوشه دنیا ، از هر فرهنگ و مرامی ، به خود جلب و خیره می کند. به همین خاطر است که شورای جهانی صنایع دستی ، شهر تبریز را « شهر جهانی بافت فرش » نام گذاری کرده است.